Antik Pers İmparatorluğu, bugünkü İran topraklarına yayılan önemli bir imparatorluktu. Mellah Vadisi’nde MÖ 6000 yılından itibaren yerleşik hayatın başlamasıyla birlikte, Pers toplulukları coğrafi genişlemeleriyle birlikte bölgede güçlü bir konum elde ettiler. Pers İmparatorluğu, eski İranlı kabileler ve Med İmparatorluğu’nun birleşmesiyle birlikte MÖ 550 civarında Ahameniş hanedanlığı tarafından kuruldu. İmparatorluk, büyük coğrafi genişlemeleri ve etkileyici kültürü ile tarihte önemli yer edinmiştir.
- Antik Pers İmparatorluğu, İran topraklarına yayılan büyük bir imparatorluktur.
- İmparatorluğun kökenleri, Pers topluluklarının coğrafi genişlemesiyle başlar.
- İmparatorluk, Med İmparatorluğu ve eski İranlı kabilelerin birleşmesiyle Ahameniş hanedanlığı tarafından MÖ 550 civarında kuruldu.
- Pers İmparatorluğu, büyük coğrafi genişlemeleri ve etkileyici kültürü ile tarihte önemli bir yer edinmiştir.
Pers İmparatorluğu’nun Oluşumu
Pers İmparatorluğu, Güneybatı Asya’da yer alan ilk imparatorluklardan biri olup, M.Ö. 550 yılında Perslerin lideri Kuruş tarafından oluşturulmuştur. Bu dönemde, Persler, Medler gibi komşu halklarının yönetim sistemlerinden etkilenerek bir imparatorluk oluşturmuşlardır. Pers İmparatorluğu’nun oluşumu öncelikle Med İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla başladı. Kuruş, Med kralı Astyages’e karşı savaşarak onu mağlup etti ve Pers imparatorluğunu kurdu. Daha sonra Pers İmparatorluğu, Kuzeydoğu İran, Orta Asya, Mezopotamya ve Akdeniz’in batı kıyılarına kadar genişledi.
Bu tarihi medeniyet, ünlü kralları ve imparatorları, zengin kültürü ve sanatıyla dikkat çekmektedir. Ayrıca, Pers İmparatorluğu’nun, uygar dünyaya birçok yenilik getirdiği konular arasında, devlet yönetimi, mimari, sanat, medeniyet, felsefe ve ticaret alanları yer almaktadır.
| Güneybatı Asya İmparatorlukları | Kurucu |
|---|---|
| Elam İmparatorluğu | M.Ö. 2700 |
| Akkad İmparatorluğu | M.Ö. 2334 |
| Asur İmparatorluğu | M.Ö. 2500 |
| Babil İmparatorluğu | M.Ö. 2000 |
| Med İmparatorluğu | M.Ö. 625 |
| Pers İmparatorluğu | M.Ö. 550 |
Yukarıdaki tabloya bakarsak, Pers İmparatorluğu’nun oluşumu öncesinde de Güneybatı Asya’da birçok imparatorluğun var olduğunu görmekteyiz. Bu imparatorluklar, Pers İmparatorluğu’nun oluşumuna temel oluşturmuştur. Özellikle, Med İmparatorluğu’nun Pers İmparatorluğu’nun oluşumundaki yeri oldukça büyüktür.
Ahameniş İmparatorluğu
Ahameniş İmparatorluğu, MÖ 550’den MÖ 330’a kadar Pers İmparatorluğu olarak da bilinir. İmparatorluk, modern İran’ın Hosistan bölgesinden çıktı ve kısa sürede komşu krallıkları ele geçirdi. İmparatorluğun en ünlü lideri, Büyük Kiros’tu. Kiros, Ahameniş İmparatorluğu’nun güçlü bir imparatorluk haline gelmesinde önemli bir rol oynadı. Imparatorluk, yönetimindeki eyaletler aracılığıyla çoğaldı ve Pers kültürü, yönetim yapısı ve etkisi, dil, din ve ekonomik uygulamalar ile kendisini gösterdi. Imparatorluğun yönetiminde satraplarla oldukça karmaşık bir yapı kullanıldı. Persian kültürü, İmparatorluğun yönetiminden önce de Asya’nın birçok bölgesi tarafından benimsenmişti ve İmparatorluğun kültürü, etkisi ve dini sistemlerinin yansımaları, bölgedeki kültürleri şekillendirmeye devam etti.
Darius’un Yönetimi
Darius, Pers İmparatorluğu’nda güçlü bir lider olarak tanınır. İmparatorluğun yönetimini, vergi toplama sistemini ve askeri organizasyonunu reform etti. İran’da Büyük Kral Yolu olarak bilinen bir yol ağı projesi başlattı ve Pers askerlerinin hızlı bir şekilde hareket etmelerini sağladı. Coğrafik genişlemeyi de hızlandırdı ve Hindistan’dan Balkanlara kadar imparatorluğun sınırlarını genişletti. Darius ayrıca birçok önemli yapı inşa etti, bunlardan biri de Persepolis’teki sarayıydı. Pers İmparatorluğu, Darius’un yönetimi altında büyük bir güç haline geldi ve İran’ın tarihinde önemli bir yer edindi.
Roma İmparatorluğu ile Pers İmparatorluğu Arasındaki Savaşlar
Roma İmparatorluğu ile Pers İmparatorluğu arasında birkaç savaş gerçekleşti. Pers İmparatorluğu bazı savaşlarda zaferler elde etti ancak sonunda Roma İmparatorluğu İran’ı ele geçirdi. Pers İmparatorluğu’nun sonu, İran’da birçok mimari ve kültürel yapılar bırakan Roma İmparatorluğu’nun İran üzerindeki kontrolüyle gerçekleşti. Pers İmparatorluğu’nun mirası, İran’da Zerdüştlük dininin yayılmasına ve İran kültürünün gelişmesine büyük katkıda bulundu. Bu savaşlar, tarihin önemli dönüm noktalarından biri olarak kabul edilir ve her iki imparatorluğun tarihinde önemli bir yer tutar.
Zerdüştlük Dini
Pers İmparatorluğu, genişleyen bir imparatorluk olarak, Zerdüştlük dini ile birleştirildi. Zerdüştlük, İran’da ortaya çıkan ve Pers dini haline gelen bir inanç sistemidir. Bu dinin kurucusu Zerdüşt’tür. Zerdüştlük’te, Tanrı Ahura Mazda, iyiliği temsil ederken, Ahriman ise kötülüğü temsil eder. Zerdüştlük dini, Pers toplumunun tüm yönlerini etkiledi, yönetim, sanat, edebiyat, vb. gibi. Pers İmparatorluğu’nda Zerdüştlük dini kabul edilene kadar, dinler birbirine karışıyordu. Ancak sonra, Zerdüştlük dini İmparatorluğun ana dini oldu.
Alessandro’nun İstilası
Ahameniş İmparatorluğu’nun ardından, Pers İmparatorluğu çökmeye başladı ve bu dönemde Makedonya kralı III. Alessandro’nun Pers İmparatorluğu’na saldırısı gerçekleşti. Şehirlerin yağmalanması, Pers kuvvetlerinin yenilgisi ve III. Alessandro’nun İmparatorluğun başkenti Peşaver’e girmesiyle sonuçlandı.
Muhtemelen İskender’in ordusuna katılmak isteyen Persler ve ona sadık kraliyet aileleri, Pers İmparatorluğu’nun varisi olan Darius III’ün İskender tarafından öldürülmesinden kısa bir süre sonrasında III. Alessandro’ya biat ettiler. Pers İmparatorluğu’nun kalıntıları, bu vesileyle İskender’in yönetimi altında bir topluma dönüştü ve toprakları, İskender’in ölümünden sonra diğer generalleri tarafından yönetilen diğer Helenistik krallıklar arasında bölündü.
Bazı tarihçilere göre, Pers İmparatorluğu’nun yıkılışı, İskender’in istilasından önce bile başlamıştı ve III. Darius gibi son Pers kralları bile, büyük bir imparatorluğun harabelerine hükmedebilme yeteneğine sahip değillerdi. Ancak III. Alessandro’nun İmparatorluğa saldırısı, Pers İmparatorluğu’nun kalıntılarının varlığını sonlandırdı ve Orta Doğu’da yeni bir dönemin başlangıcını işaret etti.
Part İmparatorluğu
Part İmparatorluğu, MÖ 247’de Pers İmparatorluğu’na karşı ayaklanarak ortaya çıktı. Parthia, İran’ın Kuzeydoğusundaki dağlık bölgede kurulmuştur. İmparatorluğun yönetim şekli, monarşi ve aristokratik bir oligarşi ile ele geçirilmiştir.
Parthian halkı savaşçı ruhlu olduğu için ordusu en büyük avantajıydı. İmparatorluğun idaresi, ülkenin tarihindeki en iyi yönetimlerden biriydi. Sanat ve mimaride, seçkin zanaatkarlar imparatorluğun en önemli yapılarını yapmıştır.
Parthia İmparatorluğu, Şah ismiyle tanınan tarihin en güçlü liderleri tarafından yönetilmiştir. İmparatorluğun en ünlü yapısı, Hatra’daki kentin savunma sistemidir. İmparatorluğun sonuna doğru, Part İmparatorluğu, komşu Roma İmparatorluğu ile çatışmalarda bulundu ve sonunda Roma’nın Doğu toprakları üzerindeki egemenliğinde yer aldı.
Parthia İmparatorluğu’nun kültürü, İran kültürüne dayanır ve Arap filozof, İslam öğretmeni ve edebiyatçısı sayesinde ortaya çıkmıştır.
Roma-Pers Savaşları
Roma-Pers savaşları, Part İmparatorluğu’nun Roma İmparatorluğu ile olan savaşlarına sahne oldu. İlk savaş, I. Crassus liderliğindeki Roma ordusu ve III. Orodes liderliğindeki Part ordusu arasında gerçekleşti. Savaştan önce, Crassus iki kez yenilgiye uğramıştı ve son savaşta, Part horsemen tarafından yokedildi. Bu savaş Part İmparatorluğu’na kazandığı moral catlamasından kaynaklı, büyük bir zafer olarak kabul edildi.
Ardından, Roma İmparatorluğu, Marc Antony liderliğindeki ordu ile Part İmparatorluğu’na saldırdı. Antony ordusu, her ne kadar ağır kayıplar verdiyse de, Part askerleri karşısında bir zafer kazanmayı başardı. Ancak daha sonra, Antonius, Augustus ve Part hükümdarı I. Phraates arasında bir anlaşmaya varıldı ve savaş sona erdi. Ancak, Roma İmparatorluğu ve Part İmparatorluğu arasındaki savaşlar, formatör bir etki bıraktı. Bölgedeki siyasi ve askeri güç dengesi, uzun yıllar boyunca devam etti.
Roma-Pers savaşları, bölgesel çekişmelerden ziyade, zamanında dünya savaşlarının da öncülerindendi. Çatışmaların uzun süresi, askeri taktiklerin geliştirilmesinde yeni bir perspektif getirdi. Savaş esnasında kullanılan silahlar, taktikler ve stratejiler, gelecekteki savaşlarda da kullanılacaktı.
Sasaniler
Sasaniler, MÖ 3. yüzyılın sonlarından 7. yüzyılın ortalarına kadar Pers İmparatorluğu’nu yöneten hanedandı. Sasani İmparatorluğu, Part İmparatorluğu’ndan güç alarak ve Roma ile olan savaşlardan yararlanarak Pers topraklarını birleştirdi ve hızlı bir şekilde genişledi. Sasaniler, zengin kültürleri ve sanatları ile tanındılar. Zerdüştlük, Sasaniler tarafından resmi din olarak kabul edildi ve İran tarihinde önemli bir rol oynadı. Sasaniler, hükümdarlarının güçlü kişilikleri sayesinde Pers İmparatorluğu’nun yeniden yükselişini sağladılar. Bu dönemde İmparatorluk, batıda Romalılar, kuzeyde Akhunlar ve doğuda Hephtalitlerle savaştı. Buna rağmen Sasaniler, sanat, mimari, zanaat, edebiyat, felsefe ve tarih alanlarında birçok önemli eser bıraktılar.
